सध्या एक तारा लवकरच फुटणार असल्याची चर्चा आहे!! पण केव्हा ते आपल्याला माहित नाही. नेमकं काय ते समजून घेऊ. खरच स्फोट होणार आहे का?? कसा स्फोट होईल?? आणि महत्वाचं म्हणजे त्याचा स्फोट कधी होणार?? चला ते समजून घेणे सुरू करूया. “आयुष्य” संपत असताना विजेचा बल्ब चमकताना तुम्ही पाहिला असेल. जर तुम्ही काळजीपूर्वक निरीक्षण केले असेल तर असे दिसते की ते मंद होण्याआधी तो अधिक चमकतो. ते काही काळ सतत चमकत राहतो आणि नंतर तो बंद होतो. हेच साधर्म्य मेणबत्ती किंवा दिव्यामध्ये दिसून येते. तो खूप चमकतो आणि जेव्हा त्यातील “तेल” संपते तेव्हा दिवा बंद होतो. तारा म्हणजे काहीही नसून काळ्याभोर आकाशात चमकणारी विशाल दिवे. पण ते इंधन म्हणजे तेल किंवा वीज नसून अनेक वायू आहेत!! तारा हा एक महाकाय वायूचा गोळा आहे असे आपण म्हणू शकतो. हायड्रोजन, हेलियम इत्यादी धोकादायक वायूंपासून बनलेला असतो. आपला सूर्य हा देखील आपल्यासारखाच “सामान्य” तारा आहे. होय, इतर “असामान्य” तार्‍यांच्या तुलनेत सूर्य हा अतिशय “सामान्य” तारा आहे. (परंतु मला वैयक्तिकरित्या असे वाटते की आपला सूर्य असामान्य आहे कारण त्याच्या सभोवताली पृथ्वी आहे आणि त्यावर बुद्धीमान प्राणी राहतात.) आपल्या विश्वात लाखो अब्जावधी तारे आहेत. विश्वात पृथ्वीवरील वाळूच्या कणांइतकेच तारे आहेत असे म्हणणे अतिशयोक्ती ठरणार नाही. आपला सूर्य त्यापैकी एक आहे. म्हणून त्यांना ओळखण्यासाठी आम्ही काही तार्‍यांचे “समूह” बनवले आहेत जे काही भौमितिक नमुने बनवू शकतात. किंवा ते काही प्राण्यांचे किंवा आपल्या दैनंदिन जीवनाशी संबंधित काही वैशिष्ट्यांचे चित्रण करत असेल. आता एका ताऱ्याच्या बाबतीत आपण बोलत आहोत तो तारा अतिशय लोकप्रिय तारका समूहात आहे. ताऱ्यांच्या समूहाला नक्षत्र म्हणतात. आणि आपण ज्या ताराविषयी चर्चा करत आहोत तो ओरायन नावाचा तारका समूह आहे! भारतीय पुराणात याला मृग नक्षत्र म्हणतात. मृग म्हणजे हरीण. ग्रीक पौराणिक कथांमध्ये ओरायनला एक मानव म्हणून चित्रित केले आहे जो एक महान शिकारी आहे! विषयाकडे परत येत येऊ. ओरायन, त्यातील ताऱ्याला बेटेलज्यूज असे नाव देण्यात आले आहे!! भारतीय पुराणात याला काक्षी असे नाव दिले आहे! हा ओरियनच्या खांद्यापैकी एक आहे. या शिकरी असलेल्या बेटेलज्यूजच्या वरच्या हातात एक सोटा आहे आणि दुसऱ्या हातात ढाल आहे. हा शिकारी स्वतःचे एका बैलाकडून रक्षण करण्याच्या स्थितीत आहे. राशी चक्रातील हाच तो वृषभ म्हणजे बैल. ही सर्व राशिचक्र आपल्या डोक्यावरील या ताऱ्यांच्या गटांशिवाय काहीच नाहीत. Betelgeuse हा ओरायन नक्षत्रातील अतिशय तेजस्वी तारा आहे. ते आपल्यापासून ४२० प्रकाशवर्षे दूर आहे. म्हणजे या ताऱ्याचा प्रकाश आपल्यापर्यंत पोहोचायला ४२० वर्षे लागतील!!! याचा अर्थ असा आहे की जेव्हा आपण बेटेलग्यूज पाहतो तेव्हा आपण त्यातून 420 वर्षे जुना प्रकाश पाहत आहोत. म्हणजे आपण या ताऱ्याचा इतिहास बघत आहोत!!! आपण पाहत असलेल्या प्रत्येक तारा किंवा आकाशगंगेसा पाहतो तेव्हा आपण भूतकाळात डोकावत असतो. ( एका प्रकारचे Time travel तर नाही ना??)
Betelgeuse कशामुळे “असामान्य” झाला??? बरं, आपण आपल्या आजूबाजूला स्टार किंवा सुपरस्टारसारखे अनेक सेलिब्रिटी पाहतो. त्याचप्रमाणे काही स्टार्स आहेत जे सुपरस्टार आहेत! त्यांच्याकडे “सामान्य” ताऱ्यांपेक्षा खूप वेगळे “जीवन” आहे. Betelgeuse हा एक लाल सुपरजायंट तारा आहे. आपल्या सूर्याच्या तुलनेत Betelgeuse आकाराने खूप मोठा (सुमारे 760 पट) आहे. जर त्यांची तुलना करायची असेल तर बॉल बेअरिंगच्या बाजूला फुटबॉल ठेवा. ह्या ताऱ्याचा स्फोट झाल्यावर जो नुट्रॉन तारा बनेल त्याची घनता सूर्याच्या तुलनेत खूप जास्त असेल (1 ग्रॅम खडीसाखरेचे वजन सुमारे 1 टन असेल). ते आपल्या सूर्यापेक्षा खूप (16 पट) जड आहे. हे तारे लालसर रंगाचे असतात. तर, व्यावहारिकदृष्ट्या बोलायचे झाले तर, असे बरेच तारे आहेत जे सुपरजायंट प्रकारचे आहेत. या प्रकारचे तारे अतिशय नाट्यमयरित्या मृत पावतात. एकदा त्यांचे इंधन संपले की, ते फुगणाऱ्या फुग्यासारखे मोठे आणि मोठे होतात. मग एक टप्पा येतो जिथे ते फटाक्यासारखे स्फोट होतात. अश्या स्फोटानं सुपर नोव्हा असे म्हणतात. हे होण्यासाठी खूप मोठी गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. फक्त एखादे तारेचे तारे जेव्हा प्रकाश उत्सर्जित करतात तेव्हा फक्त हायड्रोजन जळण्याची प्रक्रिया चालू असते. नंतर जसजसा वेळ जातो तसतसे ते हायड्रोजनचे हेलियममध्ये, नंतर ऑक्सिजनमध्ये, नंतर सिलिकॉनमध्ये, नंतर कार्बनमध्ये आणि शेवटी लोहामध्ये रूपांतरित करते. सध्या Betelgeuse हीलियम प्रक्रियेत आहे. त्यामुळे Betelgeuse चा लवकरच स्फोट होईल असे आपण ठामपणे म्हणू शकत नाही. ताऱ्याच्या जीवनचक्राबद्दल आपल्या माहितीनुसार किंवा सध्याच्या समजानुसार, यास आतापासून काही हजार वर्षे लागतील. पण लवकरच त्याचा स्फोट होईल की नाही हे आम्हाला माहीत नाही तर ताऱ्याच्या जीवनचक्राबद्दल काही नवीन शिकायला मिळेल. 2019 पासून Betelgeuse च्या तेजस्वीतेत बदल होत आहे. आता ते त्याच्या सामान्य प्रकाशापेक्षा 50% अधिक तेजस्वी आहे. जगभरातील सर्व खगोलशास्त्रज्ञ आतुरतेने वाट पाहत आहेत आणि आयुष्यात किमान एकदा तरी असा देखावा पाहण्याची आशा बाळगून आहेत. आपल्या पूर्वजांनी इतिहासात असे स्फोट म्हणजेच सुपर नोव्हा पाहिला आहे. कॅसिओपिया (शर्मिष्ठा) नक्षत्रात एक तारा होता जो स्फोट झाला आणि 1572 मध्ये दिसला. टायको ब्राहे या तत्कालीन खगोलशास्त्रज्ञाने या घटनेचे निरीक्षण केले आणि त्यावर नोंदी लिहिल्या. हा स्फोट इतका तेजस्वी होता की तो दिवसाढवळ्या देखील दिसत होता !!! याचा अर्थ जर आपण Betelgeuse चा हा मोठा स्फोट पाहण्यास भाग्यवान असू तर आपण तो दिवसा देखील पाहू शकतो!!! या ओरियन किंवा मृगाभोवती अनेक पौराणिक कथा विणलेल्या आहेत. या लोकप्रिय नक्षत्राचे वर्णन करणारे भारतीय, ग्रीक, बॅबिलोन, चिनी कथा आहेत. तर, समारोप करताना, लहान मुलाप्रमाणेच जिज्ञासू असल्याने, आपणही ही सुंदर व अलौकिक घटना पाहण्यासाठी आशावादी आणि उत्सुक आहोत!!!
©️ अंबरीश पवार २८/०५/२०२३
- #astronomy #Betelguese #supernova #betelgueseexplosion #star #orion #constellation #cosmos
